Фома Аквинский философиясы мен схолостикасы
Августин теориясы патристика дәуіріне жатады, ІХ ғасырдан жалғасып келе жатқан шіркеудің әулие әкелерінің қызметі. Одан кейінгі дәуір схолостика атауына ие болды және құдайға сиынудың философиялық мәселелеріне ерекше көңіл бөлумен негізделді. Бұл кезеңнің жарық өкілі Фома Аквинский (1225-1274) болды. Егер Августин Платонға сүйенсе, Фома Аквинский Аристотель философиясына негізделді.
Фома Аквинскидің тапсырмасы білім мен діни сенімді теңестіруден тұрды, ол кейін Коперниктің гелиоцентрлік жүйесінің талқылауындағы католик шіркеуі үшін күрделі мәселеге айналды. Фома Аквиский білім мен діни сенім облыстарын шектей бастады, сол арқылы Фома Аквискидің «Сумма теологии» атты басты шығармасында табиғат патшалығы мен байлық патшалығы шектелу құралына айналды. Фома Аквискидің иерархиялық қағидаларына сәйкес қолдануларында табиғат байлық патшалығы үшін бастапқы деңгей қызметін атқарады, ал ол өз кезегінде Құдайға апарады. Құдайға қосылу мистикалық экстаз сәтінде интеллектуалды сезім негізінде болуы мүмкін. Сөйтіп, орта ғасырлық білім мен діни сенімділік соммасы үлкен бір ғимарат ретінде бейнеленді.
Фома Аквинский Құдай тұрмысының бес негізін ұсынды: 1) қозғалыс қозғалыссыз бірінші қозғаушының бастауы; 2) себептілік пен зерттеу тізбегі мәңгі болуы мүмкін емес – яғни, бірінші сепептілікті анықтау қажет; 3) өмірде кездейсоқтық басты бола алмайды, қандайда бір қажеттілік болуы қажет; 4) барлық заттар өз ерекшеліктерімен өзгешеленеді, бірақ бәрінен жоғарғы бір зат болуы қажет; 5) өмірдегі жалпылық Құдайды бастау негізінде қарастырады.
Мұнда Фома Аквинский Аристотельдің себептілік тұжырымдамасын қолданған, қозғалыс және жалпы себептілік туралы айтқан. Қажеттілік туралы үшінші аргумент себептілікке негізделеді, ал Фома Аквинскидің барлық жүйесі негізделген төртінші аргументте иерархия себептілігі жатыр.
Августинмен келісіп, әулие Фома жамандықты нақты емес деп хабарлайды. Құдай өндірген тұрмыс байлық, ал адамның еркіндігіне негізделу жамандық. Яғни, өнегелік мақсаты Құдайға бағытталу, ал рахат оның жетілуінде болады. Құдай байлығы – жақсылықтың қажетті жағдайы. Бірақ, Августинға қарағанда, Фома іс-әрекеттің моральді бейнесі қорғаушылыққа әкеледі деп санады.
Адамда Құдай ұят ретінде бейнеленген. Қандай ұқсас түсініктер бүкіл тарихтан өтуде: Сократтағы шайтан, стоиктардағы данышпандар, христиандағы Құдай.
Аристотельге сүйене Аквинат жақсылықты саналы және әділетті деп бөлді, бірақ хрестианин ретінде сенімділіктіде қосты – сенім, дін, махаббат оларды ең жоғары деп санады.
Философия Фомы Аквинского
... те традиционные «схемы» доказательства бытия бога, которые обосновали для неотомистов Фома Аквинский, для неоавгустинистов -- Августин, для протестантов -- Лютер, Кальвин, Меланхтон и другие богословы. Покажем это ... в самой религии предлагают вообще исключить данную проблематику из теологии и философии. Однако большинство религиозных мыслителей с такими радикальными предложениями не соглашаются. “Они ...
«Схоластика өз-өзін нақты білімдегі кемшіліктері үшін логикалық қалыптасуларды таңдау кезіндегі ойшылдығымен мәртебеледі және де атақты механикалық комбинация арқылы, логикалық процесстермен жаңа танымдар жасаса болады деп бекітті».
Схолостикаға қарсы мистикалық бағыт дами бастады. Атақты неміс мистигі Майстер Экхарт (1250-1329) Фома Аквинский ғылымының әсерінде болуына қармастан, өліміне екі жыл қалғанда Кельндегі діни соттан қаша алған жоқ. Оның көз қарасына сәйкес, барлық шындық толықтығы жан тереңдігінде пайда болады және оған сыртқы орта арқылы емес дінге сенім арқылы келеді. Мұнда адам микрокосм емес, Құдай секілді микротеос болып келеді. «Құдай біздің жанымызды жарықтандырады » деген мистика Гегель тартылуда. Бұл идеалистикалық пантеизм және ол неміс мистикасының негізі. Құдай сиқырлы бір сезіммен толықтырылады және де ешбір анықтамаға берілмейді. Экхарттың құдайға сенімін ежелгі үнділердің Бірлігімен, ежелгі қытайлардың даосымен, ежелгі гректердің Тұрмысымен сәйкестендірсе болады. Бұл негізден бас тарту күнә болып келеді. Кунәнің жою құдай сеніміне қайтып оралу деген сөз. Діни сенім сыртқа іс-әрекеттерден байқалуы қажет. Діни догматтарды Экхарт құдай шындығының сезім бейнесі деп түсінді. Экхарт бойынша, өмір мақсаты – құдайға сенім, жанның құдайға қосылуы. Реформация европалық Қайта өрлеудің құрамдас бөлігі және қарсылық этикасының құрастырушысы.
ХІV ғасырда схолостикада философия мен ғылыми білімді теологиядан босатуға бағытталған ағын пайда болды. Мұнда Дунс Скоттың (1266-1308) ғылымды өз алдына жекешеленуін қамтамасыз ету мүмкіндігін, Роджер Бэконның (1214-1294) орта ғасырдағы алғашқы табиғаттың эмперикалық танымдылығы туралы сөзін, сонымен қатар Уильям Оккамның (1300-1349) номинализм бөлімін жатқызсақ болады. Философия біртіндеп діни сенімділіктен алшақтай бастады.
Схоластика дәуіріндегі философияның мәселелері діни тапсырмалардан шықты, бірақ уақыт өткен сайын діни қораптағы философиялық мәселелер шыға бастады. Осылардың бірі – нақты ой барының дәлелі антикаға келіп тақалуда. Осыған байланысты орта ғасыр философтары реалистер мен номиналистерге бөлінді. Орта ғасырда ой адамға байланыссыз заттардың өзінде пайда болады немесе универсалий деп аталатын пікірді жақтаған реалистер мен ой адамның миында қалыптасады деген номиналистер арасында айтыс туындады. Бұл айтыс антика негізінен шығып, Жаңа заманның объективті және субъективті идеалистерінің айтысына айналды.
Реалистер мен номиналистер арасындағы айтыс схоластиканың негізгі тапсырмасын шешуге алып келді, яғни діни сенімді нақтылау және құдай тұрмысын дәлелдеу. Бұл қадам сәтсіздікке ұшырады, номиналистердің патристика кезеңіндегі Құдайға мистикалық табиғи сенімнің жоқ деген ойы, діни сенім мен ойды теңестіру мүмкіндігін болдырмады. Сонымен қатар номинализм Құдайға деген сенімнің негізін жойып, философияны діни сенімнен босаты.
Орта ғасыр шеніндегі басты доктарина христианства болды. Бірақ уақыт өте оның деңгейі төмендей бастады. Бұған католиктағы жаңашылдық себеп болды, өйткені индульгенция шығарылу халықтың қарсы шығуына әкелді, діни сенуші оны сатып алғаннан кейін өз кунәсінан айырылған деп саналды. Иезуит ордені еретиктер мен инакоойлаушыларындағы гонениямен атақты болды, ал инквизиция қатаң шарттарымен қорқыныш туғызды, ол қинаудан басталып, отқа жағумен аяқталды.
Шіркеу қызметіне риза болмаған қарсы шығушылар, хрестиан дінін тазалау бағытының жетекшісі болғанымен, католиктердің дағдарысын дайындады. Схоластика аяқталуы мен Жаңа заман басталуында Николай Кузанскиға (1401-1464) сәйкес келетін философия скептизімі күшейе түсті. Оның шығармаларындағы сол кезге әйгілі, пантеизм, бекінісі: «Олар оның ішінде сияқты, Құдайда барлық заттың ішінде».
Орта ғасырларда философия қызметтік ролді атқарды. Орта ғасыр философиясының шектеулігін Гегель былай түсіндірді: «…грек философиясы еркін ойлады, ал схоластика шектелді, өйткені соңғысы өз мазмұнына шіркеу мәліметтерін алды».
Орта ғасырлық философияның негізгі екі шыңы неліктен бір-бірінен соншалықты – бір мың жылдыққа алшақ болды ? Өйткені Августин орта ғасырлық философиядағы антикалық философия позициясы әлде қайда күшті кезінде өмір сүрді, және де Августинге әсер еткен неоплатонизм, мәдениетті ойдағы активті және әсерлі бағыт болды. Бұл философия мен діннің ең алғашқы жемісті синтезі болды.
Орта ғасырлық философияның екінші бір көз қарасы, шіркеулер әлсіреп, тағы бір философия мен діннің жемісті синтезін құрастыру кезеңінде пайда болды. Бұған Аристотель әсері дәстүрлі түрде күшті болған, европа философиясы мен араб философиясының мысалы, және де антикалық мәдениетке жалпы және жеке қызығушылықтың пайда болуы, Қайта өрлеу дәуіріне бағытталған ішкі динамиканың өзіндік дамуы итермеледі. Сондықтанда орта ғасыр европа философиясының екі мәдени шыңы оның басы мен аяғына келгені таңқаларлық емес.
Жалпы, орта ғасырлық философия христиандар мен исламдар көтерген, мәселені шешуге бағытталған антикалық философияның қалдығы болып келеді. Мәдениеттегі діннің басты ролі философия дамуындағы өзіндік дөңгелегін құрып, діни философия деп аталды.
Орта ғасыр философиясы – адамзат дүниетанымының даму кезеңдерінің бірі.
Мазмұны[жасыр] 1 Батыс Еуропалық орта ғасыр философиясы 2 Философия ілімінің негізгі үш кезеңі 3 Ортағасырлық мұсылман философиясы. 4 Пайдаланған әдебиет |
[өңдеу] Батыс Еуропалық орта ғасыр философиясы
1) Батыс Еуропалық орта ғасыр философиясы. Ортағасырлық Еуропа философиясы өзінің бар ақыл-ойын христиан дінінің қасаң қағидаларын негіздеуге салып, дін ілімінің қызметшісіне айналды.
[өңдеу] Философия ілімінің негізгі үш кезеңі
Аристотель мүсіні
Осы дәуірдегі философия ілім “схоластика” (“мектептік ілім”) деген атқа ие болып, негізгі үш кезеңнен өтті: а) Балауса схоластика (IX – XII ғасырлар).
Бұл кезеңде ғылым, философия, теология әлі бір-бірінен ажырамаған, бірақ ақыл-ой әрекетінің жемісі мен құндылығын түсінуді және универсалийлерге (жалпылық) байланысты пікірталас негізінде ақыл-ойға сенімнің үстемдігін жүргізуді және сол үстемдіктің “заңдылығын” дәлелдеуді өзіне мақсат етіп қойған схоластикалық тәсіл қалыптасты. Негізгі өкілдері: Ансельм Кентерберийский, Пьер Абеляр, Августин Аврелий, т.б.; ә) Кемелденген схоластика (XIII ғасыр) Бұл кезеңде Аристотель еңбектері көпшілік арасына тарап, []философиялық теология ілімі]] қалыптасып, кең етек алды. Негізгі өкілдері: Ұлы Альберт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, т.б.; б) Құлдырау кезеңі (XIV – XV ғасырлар).
Шынайы ғылыми және философиялық ойлардың қарқынды дамуының нәтижесінде (әл-Фараби мен ибн Рушдтың “қосақиқаттылық” тұжырымдамалары негізінде), теологияның тек бедел мен атаққа табынған, тәжірибеден, өмірден алшақ мистикалық ілімге айналуына байланысты схоластика қалыптасты. Негізгі өкілдері: Уильям Оккам, Жан Буридан, т.б. Схоластикалық пікірталас үстінде христиандық қағидаларға сәйкес келе бермейтін көптеген философиялық мәселелер көтеріліп, кейінгі кезеңдерде өз шешімдерін тапты. Аврелий (354 – 430ж) философ, католик шіркеуінің белгілі уағыздаушысы және саясаткері ретінде августиншілдік деп аталған христиан философиясындағы жаңа платоншылдық бағыттың негізін қалады. Негізгі еңбектері: “Тәубеге келу”, “Құдай қаласы туралы”, т.б. Августиннің ілімі бойынша, адам дүниеге келмей тұрып оның іс-әрекеттері, қылықтары құдай еркімен белгіленіп қойған. Тарихтың даму негізінде адам санасының өзіне деген сенімділігі (бұл сенімнің негізі – құдай) мен құдайға деген сүйіспеншілігінің танымдық күші жатыр. Августиншілдік теология-философиялық бағыт ретінде Батыс Еуропа елдерінде XII ғасырға дейін үстемдік етіп, кейін христиан аристотельшілігінің негізін қалаушылар Ұлы Альберт пен Аквинскийдің ілімдерімен ығыстырылды. Схоластик тәсілдің негізін қалаушы және қорғаушы француз теологы-схоласты, философ Абеляр (1079 – 1142ж) болды. Негізгі еңбегі – “Бар мен жоқ”. Абелярдың пікірінше, шынайы өмір сүретін жалқылар, бірақ олардың өзара ортақ қасиеттері болғандықтан, осы негізде жалпылар ұғымы қалыптасады. Бұл жалпылар (универсалийлер) шын өмір сүреді, себебі ол – құдай жаратқан заттардың үлгісі. Адамға ең керекті нәрсе оның іс-әрекеті емес, құдайға деген сенімі. Христиандық діни ілімді Аристотельдің философиясымен байланыстырған, шіркеудің алғашқы схоласт ұстазы Аквинский болды. Аквинскийдің пікірінше, дін құдайдың табиғатын түсіндіретін ілім, сондықтан шіркеу оны уағыздаушы ретінде азаматтық қоғамнан жоғары тұрады. Аквинскийдің іліміне қарсы сын айтқан шотланд схоласты Дунс Скотт (1268 – 1308) құдайдың да, адамның да ақыл-ойы оның ерік-жігеріне тәуелді, сондықтан құдайдың жігері абсолютті ерікті, ал оның қалағанын істегеннің өзі – игілік деп есептеді. Скоттың пікірі бойынша, құдай жігерінің арқасында әлемдегі жеке заттарды жаратқан. Ол тек жаратушы ғана емес, сонымен бірге сол заттардың рухани түпнегізі. Орта ғасыр философиясының көптеген идеяларымен келіспей, өзіндік пікір айтып, таным процесінде тәжірибенің беделін көтерген ойшылдардың бірі Роджер Бэкон (1214 – 94ж) болды. Ол философияны, табиғаттану ғылымдарын теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымдар ғимаратының іргетасы – тәжірибе, эксперимент және математика деп есептеді. Номиналистік бағыттың көрнекті өкілі, схоластикалық ойлау тәсілінен арылып, трансценденталды болмыстың антологиясын қалыптастырған ағылшын ойшылы У.Оккам (1300 – 1349/50ж) болды. Оның пікірінше, филосилық ақиқат пен діни ақиқат екі түрлі құбылыс. Ғылым мен философия үшін ең маңызды нәрсе – интуиция (түйсік) мен білім арқылы ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Оккамның ілімі Коперниктің аспан механикасы туралы ілімінің қалыптасуына және ғылымда геометриялық тәсілдің үстемдік құруына ықпал етті.
Әл-Фараби бейнесі ақшада бейнеленген.
[өңдеу] Ортағасырлық мұсылман философиясы.
2) Ортағасырлық мұсылман философиясы. Мұсылман әлемінің ойшылдары ежелгі грек ғылымы мен философиясымен қатар, философиялық дәстүрлерді одан әрі жалғастырып, дамытқан. Ортағасырлық Батыс Еуропада христиан дінін идеологияландыру, философияны негіздеу процесі жүріп жатса, мұсылман әлемінде, әсіресе, VII – X ғасырларда философия мен ғылым өзінің гүлденген кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде алгебра, психология, астрономия, химия, география, медицина, т.б. ғылым салалары қарқынды дамыды. Мұсылман әлемінің философтары мен ғалымдары Батыстың ғылымы мен философиясының қалыптасуына дүниетанымдық жағынан зор ықпалын тигізді. Батыс әлемі мұсылмандық Шығыс философиясы арқылы алғаш рет ххантикварлы мәдени мұраменъъ, сондай-ақ Шығыс мәдениетінің жетістіктерімен танысты. Ислам философиясының бастапқы негізін қалаушылар қатарында әл-Кинди мен әл-Фараби тұрды. Ортағасырлық дәуірде “арабтардың философы” атанған әл-Кинди (800 – 879ж) философ қана емес, дәрігер, математик, астроном ретінде де белгілі. Оның пікірінше, Құдай материяны, форманы, қозғалысты, кеңістік пен уақытты жаратқан. Пайда болған нәрсе қозғалыстың нәтижесінде өзгереді және ақыр соңында жойылады, ол – мәңгілік емес, оның соңы бар. Әл-Кинди жаңа платоншылдыққа жақын болса, әл-Фараби X ғасырдағы Аристотельдің ізбасары болды. Әл-Фарабидің көптеген филосиялық идеялары батыс Еуропа философияның идеялары мен тұжырымдамаларының қалыптасуы мен дамуына, әсіресе Б.Спинозаның философиясы көзқарасына ықпалын тигізді. Орта ғасырлардағы философия мен ғылымның дамуына энциклопедист-ойшыл ибн Сина (980 – 1037ж)зор үлес қосты. Әл-Фарабидің кейбір идеяларын одан әрі жалғастырған ибн Сина надандыққа қарсы шығып, ақыл-ой үстемдігі үшін күресті. Философия мен теологияның ара жігін ажыратып, олардың мәртебесі туралы идеяны ибн-Рушд қосақиқаттылық туралы теориясында одан әрі жалғастырды. Философия дамуындағы рационалистік бағытты шығыстың Закария әл-Рази, әл-Маари, Омар Хайям, ибн Абдаллах, ар-Раванди сынды танымал ғалымдары мен философтары дамытты. Ортағасырлық мұсылман ойшылдары сопылық дүниетаным негізінде тың тұжырымдар жасады. Нақты өмірдегі рухани бөлектену орын алатынын ескере отырып, сопылықтың данагөйлері рухани-адамгершілік тұрғыда толысудың жолын ұсынды (қ. Сопылық).
Сопылық дүниетанымның көрнекті өкілдері: І.А. Иасауи, А.Иүгінеки (XI ғасыр), ибн Араби (1165 – 1240ж), әл-Хуруфи (1339 – 93/94ж), Әнуар Қасими (XIV ғасыр), Мағриби (XV ғасыр), Рузбехан Богли (XVIII ғасыр), т.б. болды. Сопылық ілімнің өкілдері Құдай туралы ойды дамытып қана қоймай, рухани жетілген адам туралы, олардың өмірде әділетсіз мемлекетке, қоғамның азғындауына үнемі қарсы тұратыны туралы идеяларды насихаттайды. [1]
Реферат тақырыбы: «Ортағасырлық философияның
ерекшеліктері»
Реферат форматы: Microsoft Word 2003
Шрифт көлемі: 14
Реферат үзіндісі:
Тарихшылар Орта ғасырларға Көне Рим Империясының құлауынан бастап, Қайта Өрлеу (Ренессанс) заманына дейінгі уақытты жатқызады (V ғасырдан XIV ғасырға дейін).
Яғни бұл заман — құл иеленушілік қоғамның Дүниеден кетіп, оның орнына феодалдық қоғамның келіп өмір сүрген уақыты. Демек, оның — белгілі өндіріс тәсілінің орнауында.
Философтар бұл мәселеге біршама басқаша қарайды. Олардың ойынша, Орта ғасырлар Европа топырағына Христиан дінінің пайда болуымен бірге келіп, Қайта Өрлеу заманына дейін созылды Ал мұның өзі бірқұдайлыққа көшуменен (монотеизм), философияда адам және Құдай мәселелерінің бірінші орынға көтерілуімен байланысты.
Сонымен тарихшылар Орта ғасырларды 1 миллениум (мыңжылдық) теңесе, философтар оны 1.5 мың жылғы уақыт дейін созады.
Көп жылдар бойы Орта ғасырларға көп көңіл бөлінбей, оны бір-екі ауыз сөзбен айтып өтіп, әрі қарай кете беретінбіз. Орта ғасырлар тарихтағы бір кертартпалық, діни түнек, бір орында тұрып қалу, алға жылжымау, ғылым мен техниканың алға баспауы, адамдардың рухани езіліске түсуі, ерікті ойдың қудалануы, өндіргіш күштердің тұрақтап қалуы ретінде суреттелген болатын.
Мұның негізгі себебі — Кеңес заманындағы Орта ғасырларды атеистік (құдайсыздық) идеологиясының тұрғысынан сынау, бағалау болды.
Бүгінгі таңда біз Орта ғасырлар дәуірінің қызыға қарап жатырмыз. Әңгімені өндіргіш күштерден бастасак, әрине, құлдық қоғаммен салыстырғанда, бұл заманда үлкен алға жылжу байқалады. Шаруалар байларға тіркелгенмен, олардың өздерінің отбасы, малы, жері болды. Олар жартылай ғана тәуелді адамдар болды.
Ғылым мен техникада да белгілі жаңалықтар болды. VI ғ. Қытайда фарфор өндірісі дами бастады. Бұл елде 1041 ж. алғашқы баспа дүниеге келіп, кітаптар шыға бастады, шараптан спирт шығарыла бастады.
1010 жылы Солернода (Италия) алғашқы медициналық мектеп ашылды. XII ғ. ауыр соқамсн жер жырту басталды, компас дүниеге келді.
1215 ж. Париж университінің жарғысы жарияланып, 1222 кылы Падуя (Италия) қаласында университет ашылды (салыстыр: Ресейде — 1725 ж., Қазақстанда — 1934ж.).
XIII ғ. аяғында көзілдіріктер істеле бастады. Осы кезде механикалық сағаттар жасала бастады. 1320 жылы күкіртпен атылатын зеңбіректер пайда болды. Бұлардың бәрі де қоғам өмірінде алға жылжулықтың болғанын көрсетеді
3 Тақырып. Орта ғасыр философиясы Қайта Өркендеу философиясы, Жаңа Дәуір философиясы
Өткізу үлгісі Семинар, пікір сайыс.
Сабақ мақсаты; Орта ғасырлардағы Батыс және Шығыс философиясының ерекшеліктерін, зерттеу мәселелерін талқылау. Ренессанс философиясының маңызын түсіну, негізгі философиялық, ғылыми және әлеуметтік идеяларын талдау. Жаңа дәуір философиясындағы эмпиризм, рационализм және әлеуметтік-саяси бағыттарының негізгі өкілдерінің философиялық ойларын сараптау
Тақырыпқа қатысты негізгі сұрақтар:
1. Орта ғасыр философиясы дамуының кезеңдері. Аврелий Августин және Фома Аквинский ілімдері. Реализм және номинализм: универсалийлер мәселесі. Әл Кинди, әл Фараби, ибн Сина, ибн Рушд перипатетизмі. Әл Ғазали және арабтілді философиясының теологиялық дамуы.
2. Антропоцентризм және гуманизм — Ренессанс философиясының негізгі белгілері. Адам мәселесінің Қайта Өркендеу өнерінде бейнеленуі. Ортағасырлық ойлаудан Ренессансқа өту: Э.Роттердамский, М.Монтень, Н.Кузанский.
3. Қайта Өркендеу дәуіріндегі ғылым: Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей. Ренессанс дәуіріндегі әлеуметтік-саяси философия: Н.Макиавелли, Т.Мор, Т.Кампанелла.
4. Жаңа Дәуір философиясы (Ф.Бэконның эмпиризмі және Р.Декарттың рационализмі — Жаңа Дәуір философиясының ағымдары. Д.Локк, Д.Беркли және Д.Юмнің гносеологиясы. Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбництің онтологиясы. 18 ғасырдағы француз материализміндегі табиғат, қоғам және адам туралы Ағартушылық идеялары).
Әдістемелік ұсынымдар;
- і-монадалар туралы ілім. Монадалардың негізгі топтарының иерархиясы.
Ағартушылық дәүірі: ақыл мен сенімнің қарсы тұруы. Француз философтарының «Ғылымдар, өнер және кәсіптер энциклопедиясын» құрастыруы — ақыл, ғылым және білімді шексіз асқақтату. Француз ойшылдарының атеизмі, материализмі және антропологизмі. П. Гольбах: әлемнің алғаш негізі — материалдық бөлшектердің әртүрлі формалары. Ж. Ламетри: өмір, адам және сана – табиғаттың эволюциялық дамуынОртағасырлық христиандық философия: Інжілдің діни-философиялық идеялары. Антика философиясы — ортағасырлық христиан философиясының негізі. Оның дамуының негізгі кезеңдері: бастапқы патристика және классикалық патристика, схоластика.
Августин Аврелий ілімі: Құдай туралы, екінші реалдылық ретіндегі дүние туралы және тағдыр туралы.
Фома Аквинский: Құдай болмысының бес дәлелі. Философияны діни ілім ретінде түсіну. Томизм католицизмнің теориялық құралы. Реализм мен номинализм: универсалий табиғаты туралы пікірталас. У.Оккам: кез-келген танымның объектісі болып тек жеке табылады.
Ортағасырлық мұсылман философиясы. Философия тарихын зерттеудегі европоцентристікті жеңу. Мұсылман елдеріндегі мәдениет пен дін.
Әл Кинди және арабтілді философияның бастауы. Ибн Синаның таным теориясы. Ибн Рушд: дін, теология және философия; ақылдың діннен басымдылығы. Латын аввероизмі.
Әл Ғазали: мұсылмандық теология. Ақиқатты іздеу, Аристотелизмді сынау, теология мен суфизмді татуластыру. Арабтілді философиясының маңызы, оның Европа философиясының дамуына әсері.
